Paweł Szymański (ur. 1954) jest obecnie jednym z czołowych kompozytorów polskich, twórcą wielu utworów instrumentalnych (orkiestrowych, kameralnych i solowych), wokalno-instrumentalnych, wokalnych, jednej opery, utworów na taśmę, a także muzyki teatralnej, filmowej i radiowej. Jego, podziwiana przez odbiorców, muzyka niesie z sobą wiele interesujących aspektów badawczych, ale tym, co wydaje się w niej najbardziej intrygujące, a jednocześnie ważne, wymuszające uwagę, czy wręcz narzucające się, jest intertekstualność, czyli nawiązania do tekstów przeszłości (intertekstów). Intertekstualność tej muzyki jest szczególna: globalna, tzn. wypełniająca utwory od początku do końca i ─ w wielu przypadkach ─ nie tak oczywista jak u innych współczesnych kompozytorów.
Książka składa się z pięciu części, a każda część ─ z wyjątkiem ostatniej ─ z kilku rozdziałów o ciągłej numeracji (od 1 do 15). Pierwsza część, nazwana Intertekstualność a postmodernizm, jest poświęcona wynikom badań nad intertekstualnością w ogóle.
Część druga, pt. Muzyka i poetyka deklarowana Pawła Szymańskiego, dzieli się na dwa rozdziały. Pierwszy z nich zaznajamia czytelnika z pewnymi faktami na temat twórczości Szymańskiego. Można w nim przeczytać o specyficznej technice kompozytorskiej, nazywanej przez twórcę „techniką dwupoziomową”, metodach transformowania konwencjonalnych struktur sięgających od ściśle algorytmicznych do improwizowanych, stylu muzycznym, najważniejszych wykonaniach i nagraniach oraz recenzjach. Kolejny rozdział oferuje czytelnikowi opracowaną przeze mnie, na podstawie opublikowanych wypowiedzi kompozytora, poetykę deklarowaną. Cenne myśli współczesnego polskiego kompozytora zostały tu podzielone na trzy grupy: o sztuce i muzyce współczesnej, o własnej praktyce kompozytorskiej, o słuchaczu.
Trzecia część nosi tytuł Metoda interpretacji utworów Pawła Szymańskiego oparta na teoriach Michaela Riffaterre’a i Ryszarda Nycza. Znając myślenie kompozytorskie Pawła Szymańskiego ustaliłam, że do interpretacji jego jawnie intertekstualnych utworów potrzebne są badaczowi trzy kategorie: wykładnik intertekstualn), interpretant oraz sens tekstu właściwego uwzględniający intertekstualną grę. Kategorie te, wykorzystane w podanej kolejności, stanowią jednocześnie drogę interpretacji utworu.
Część czwarta nosi tytuł Interpretacje jawnie intertekstualnych kompozycji Pawła Szymańskiego i dzieli się na siedem rozdziałów. Zawiera szczegółowe interpretacje siedmiu kompozycji z lat 1986−2005, które są zróżnicowane pod względem obsady, ale które łączy wykorzystanie algorytmów. Są to następujące utwory: Through the Looking Glass… I na orkiestrę kameralną, Compartment 2, Car 7 na wibrafon, skrzypce, altówkę i wiolonczelę, Three pieces na trzy flety proste z akompaniamentem metronomu, Dwie etiudy na fortepian, Singletrack na fortepian, Through the Looking Glass… III na klawesyn i A Kaleidoscope for M.C.E. na wiolonczelę.
Piąta i ostatnia część pracy, zatytułowana Muzyka Pawła Szymańskiego jako przykład poetyki intertekstualnej postmodernizmu, jest podsumowaniem badań. Wszystkie przeanalizowane utwory Pawła Szymańskiego wykazują działanie wzajemnie splecionych reguł kompozytorskich dwóch rodzajów: reguł historycznych i reguł wymyślonych przez kompozytora, nowoczesnych, eksperymentalnych, nazywanych przez niego samego abstrakcyjnymi. Reguły historyczne dotyczą stosowanych skal, prowadzenia melodii, konstruowania wielogłosu, morfologii akordów, harmonicznego przebiegu, kadencjonowania, budowania form muzycznych itp. Drugi zbiór reguł stanowią reguły niezależne od konwencji, wymyślone przez Pawła Szymańskiego i mające charakter eksperymentalny. Reguły te obejmują pomysły kompozytorskie dotyczące poszerzania i transformowania danej struktury historycznej, dopasowania poszerzonej struktury do środków wykonawczych oraz „dekorowania” ostatecznego materiału dźwiękowego.
Zastosowane przez Pawła Szymańskiego dwie grupy diametralnie różnych reguł kompozytorskich − historycznych i eksperymentalnych − przynoszą interesujące teksty właściwe. Połączenia materiałów i technik różnego pochodzenia nie przyjmują tu formy kolaży czy zlepieńców, w których po fragmencie w jednym stylu lub jednej technice kompozytorskiej następuje kolejny w zupełnie innym stylu lub technice. Formują one raczej dyskurs muzyczny rozciągający się między atrybucjami a anomaliami gramatycznymi, dyskurs, który jest pewnego rodzaju syntezą środków dawnych z nowymi, w którym drobne elementy różnego pochodzenia przenikają się z sobą, tworzą niewyraźny dialog starego z nowym. Każdy omówiony utwór jest pod tym względem inny, w każdym gra intertekstualna toczy się wertykalnie i horyzontalnie.
Jawnie intertekstualne utwory Pawła Szymańskiego są na tyle atrakcyjne, że stale budzą u słuchaczy zaciekawienie, przynoszą nowe spostrzeżenia i odkrycia. Podobnie jak utwory w poetyce tradycyjnej tego kompozytora, mają wręcz „sprężoną” treść emocjonalną, wzruszają i nie pozostawiają słuchaczy obojętnymi. Jakie miejsce zajmują w dzisiejszej twórczości? Odpowiedź na to wręcz narzucające się pytanie uzyskamy dopiero po przeprowadzeniu szerokich badań porównawczych, które powoli zaczynają się rozwijać.
(fragmenty streszczenia książki autorstwa Violetty Koskti)
