Słynny skrzypcowy 24 kaprys a-moll N. Paganiniego w historii muzyki zaznaczył się trwale, będąc dla wielu kompozytorów źródłem twórczej inspiracji. Wpisując się w tę tradycję, w 1941 Witold Lutosławski stworzył własną wersję tego dzieła. Przeznaczona ona była, jak przeszło 200 innych transkrypcji z okresu okupacji, do wykonywania podczas wieczorów w warszawskich kawiarniach w duecie z Andrzejem Panufnikiem. ''Wariacje na temat Paganiniego'' są utworem prostym, bezpretensjonalnym i typowo wirtuozowskim, znakomitym wyczuciem możliwości pianistycznych przywodzącym na myśl maestrię transkrypcji fortepianowych Liszta i Busoniego. Wbrew tytułowi są to nie tyle wariacje na temat Paganiniego, co bardzo wzbogacona harmonicznie transkrypcja całego Kaprysu, a więc tematu, jedenastu wariacji i brawurowego finału. Zachowując oryginalną tonację a-moll, Lutosławski podbarwił diatonikę Paganiniego chromatyką, uzyskując współbrzmienia z lekka dysonujące, niekiedy wyjątkowo oryginalne. Nieoczekiwane skrzywienia harmoniczne przydają brzmieniom wiele pikanterii.Harmonię wzbogaca też nakładanie na siebie różnych trójdźwięków z dwóch tonacji - jak w trzeciej wariacji, a zestawianie czterodźwięków w wysokim rejestrze obu fortepianów, daje niecodzienny efekt kolorystyczny - jak to słychać w wariacji jedenastej. Oryginalna kolorystyka brzmieniowa tej wariacji, podobnie jak gwałtowne kontrasty dynamiczne w siódmej, to zalążki przyszłych indywidualnych cech stylu muzyki Lutosławskiego. Obok nich słyszalne są pewne filiacje z muzyką Prokofiewa, wyraźne w czwartej i jedenastej wariacji, żywo przypominając niektóre z wczesnych utworów fortepianowych autora ''Wizji ulotnych''. Wypełniony szczelnie gestami wirtuozowskimi finał (glissanda, pasaże, gamy chromatyczne i akordy), charakterem odpowiada w pełni zakończeniu skrzypcowego Kaprysu. Wariacje szybko stały się żelazną pozycją duetu Lutosławski-Panufnik, sam kompozytor zaś nie przypuszczał, że w przyszłości ''Wariacje'' staną się jednym z jego najpopularniejszych dzieł. Szczęśliwie uratowane z wojennej pożogi, po raz pierwszy wykonane zostały za granicą w Radio Paryskim w 1948 roku przez parę pianistów G. Joy i J. Bonneau. W 1978 roku na prośbę amerykańskiej pianistki polskiego pochodzenia Felicji Blumental Lutosławski dokonał opracowania ''Wariacji'' na fortepian i orkiestrę, rozbudowując je w taki sposób, by solista mógł sukcesywnie wykonywać partię obu fortepianów pierwotnej wersji.A 1990 roku zezwolił na opracowanie ''Wariacji'' na orkiestrę dętą blaszaną. Cztery lata później Marta Ptaszyńska sporządziła jeszcze jedną wersję ''Wariacji'' - na dwa fortepiany i perkusję. [Krzysztof Meyer, opr.dg]
